Ο Καπιταλισμός έχει κατακτήσει τον κόσμο, και ως εκ τούτου, έχει προκύψει ένα ερώτημα: είμαστε καταδικασμένοι να ζούμε με αυτό το είδος οικονομικού μοντέλου ή είναι επείγον να προχωρήσουμε σε ένα νέο και πιο βιώσιμο;
Πρέπει να θεωρήσουμε τον Καπιταλισμό ως ένα αναπόφευκτο κακό της εποχής μας και να αναζητήσουμε ευκαιρίες μέσα από το σύστημα ή πρέπει να κάψουμε αυτό το μοντέλο για να βγει κάτι καλύτερο από τις στάχτες;
Υπάρχουν πάντα δύο όψεις σε κάθε νόμισμα. Μπορούμε να επιλέξουμε την πλευρά που είναι καλύτερη για εμάς. Εάν η ανθρωπότητα δεν είναι σε θέση να το κάνει αυτό, τότε ολόκληρο το σύστημα θα πρέπει να ξαναχτιστεί.
Ο Καπιταλισμός μας συνοδεύει για περισσότερους από τρεις αιώνες. Οι άνθρωποι έχουν προσαρμόσει τις ζωές και τις ανάγκες τους στον Καπιταλισμό και -ουκ ολίγες φορές με γραφικό τρόπο- υπερασπίζονται αυτό το οικονομικό μοντέλο άμεσα ή έμμεσα, ακόμα κι αν υφίστανται άδικη μεταχείριση από αυτό.
Τελικά οι άνθρωποι είναι τόσο συνηθισμένοι στον Καπιταλισμό.
Σύμφωνα με την Encyclopedia Britannica, ο Καπιταλισμός κυριαρχεί στον δυτικό κόσμο από τη διάλυση της φεουδαρχίας, «στον οποίο τα περισσότερα μέσα παραγωγής είναι ιδιωτικά, η παραγωγή καθοδηγείται και το εισόδημα διανέμεται σε μεγάλο βαθμό μέσω της λειτουργίας των αγορών». Το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα «κατευθύνθηκε από την ανάπτυξη της αγγλικής βιομηχανίας κατά τον 16ο, 17ο και 18ο αιώνα». Το κύριο χαρακτηριστικό του Καπιταλισμού είναι «η χρήση του συσσωρευμένου κεφαλαίου για τη διεύρυνση της παραγωγικής ικανότητας». Η ιδέα του Καπιταλισμού εκφράστηκε αναλυτικά από τον Άνταμ Σμιθ (1776) στο βιβλίο του «An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations», στο οποίο ο διάσημος Σκωτσέζος οικονομολόγος και φιλόσοφος συνιστά ότι οι οικονομικές αποφάσεις και εξελίξεις θα πρέπει να ανταποκρίνονται σε ελεύθερη και αυτορυθμιζόμενη αγορά.
Η εποχή του Καπιταλισμού μπορεί να θεωρηθεί ως μια πιθανή επιλογή για την αρχή της εποχής “Anthropocene” (“Capitalocene”). Αν θεωρήσουμε το επιχείρημα της Βιομηχανικής Επανάστασης ως μια ισχυρή επιλογή για την έναρξη της περιόδου του Καπιταλισμού ως προς τα απτά αποτελέσματα, τότε μπορούμε να πούμε ότι η ιδεολογική αφετηρία ήταν η εποχή “Anthropocene”.
Ο Καπιταλισμός εφαρμόζεται υπό διαφορετικό εύρος. Για παράδειγμα, δεν μπορούμε να συγκρίνουμε το καπιταλιστικό σύστημα της Σουηδίας με αυτό των ΗΠΑ. Μπορούμε να ορίσουμε το καπιταλιστικό σύστημα της Σουηδίας ως «Κοινωνικό», ενώ στις ΗΠΑ ως «Νεοφιλελεύθερο», μια εξέλιξη του Φιλελεύθερου Καπιταλισμού.
Ο νεοφιλελευθερισμός είναι η πιο σκληροπυρηνική εκδοχή του Καπιταλισμού, αφού το σύστημα δίνει πλήρη ελευθερία στην αγορά και έχει εξαπλωθεί στον πλανήτη μετά τη δεκαετία του 1970 ως απάντηση στους Κεϋνσιανούς. Όταν η παγκοσμιοποίηση εξαπλώθηκε, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές εφαρμόστηκαν ευρέως, καθώς οι κεϋνσιανές πολιτικές είχαν αποτύχει να επιτύχουν τα υποσχόμενα αποτελέσματα.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, αυτή τη στιγμή ζούμε την εποχή του Νεοφιλελεύθερου Καπιταλισμού. Συγκεκριμένα, οι Hendrikse και Sidaway (2010) υποστηρίζουν ότι ζούμε στην εποχή του «Νεοφιλελευθερισμού 3.0», της τρίτης φάσης που ξεκίνησε μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση. Σε αυτό το στάδιο, ο νεοφιλελευθερισμός έχει εισέλθει σε μια «φάση-ζόμπι» (Peck, 2010, σελ. 109). Ο Stewart-Sicking (2008) βάζει τον Νεοφιλελευθερισμό στη συζήτηση για την Εκπαίδευση και τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Οι νεοφιλελεύθερες τακτικές χαρακτηρίζονται από άτυπο και επίσημο ανταγωνισμό σε οποιαδήποτε πτυχή της ζωής, και αυτό πρέπει να αποφεύγεται στην Εκπαίδευση.
Είναι αδιαμφισβήτητο ότι το καπιταλιστικό οικονομικό μοντέλο έχει πολλές ατέλειες και μειονεκτήματα, τα οποία αναλύονται παρακάτω. Αλλά αν το δούμε ως αναπόφευκτο, μπορούμε να πάμε παραπέρα και να το εκμεταλλευτούμε; Μπορούμε να βρούμε ευκαιρίες ανάμεσα στη δυστυχία; Πρέπει να αλλάξουμε τελείως το οικονομικό μοντέλο ως λύση για την επίτευξη της Βιωσιμότητας; Μπορούμε να διατηρήσουμε τον Καπιταλισμό και να χρησιμοποιήσουμε τη δύναμη του χρήματος για να βελτιώσουμε την ανθρωπότητα και το Περιβάλλον;
Είναι εύλογο να υποστηρίξουμε ότι για την ανάπτυξη και την καλύτερη ποιότητα διαβίωσης, πρέπει να υπάρχει πλούτος και μια οικονομία να λειτουργεί αποτελεσματικά. Ωστόσο, τώρα είναι πιο σημαντικό από ποτέ να επανεξετάσουμε τις αξίες του Καπιταλισμού εάν είναι αναπόφευκτο να ζούμε με αυτό το οικονομικό μοντέλο· ειδικά σε ό,τι αφορά στο νεοφιλελεύθερο καπιταλιστικό σύστημα. Πρέπει να δημιουργήσουμε ένα νέο, δικαιότερο σύστημα που θα οδηγήσει σε έναν πιο βιώσιμο κόσμο. Όπως υπογραμμίζουν οι Berglund και Gericke (2016), η Οικονομική Ανάπτυξη είναι διάσταση της Βιώσιμης Ανάπτυξης. Ωστόσο, δεν πρέπει να εστιάσουμε αποκλειστικά στην οικονομία (Seghezzo, 2009), αλλά και στους ανθρώπους και το Περιβάλλον. Όπως επισημαίνει η WWF (2016), χρειαζόμαστε μια μετάβαση στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα.
«Οι άνθρωποι είναι ο πραγματικός πλούτος ενός έθνους».
Ηνωμένα Έθνη, Έκθεση Ανθρώπινης Ανάπτυξης 1990, σ.9.
Τα μειονεκτήματα του Καπιταλισμού
Ο καπιταλισμός είναι κεφάλαιο, το κεφάλαιο είναι χρήμα. Πολλές επιστημονικές εργασίες αποδεικνύουν τη σημασία των χρημάτων όταν πρόκειται για την ευημερία μας. Ωστόσο, μεταφράζεται απαραίτητα σε καλύτερη ποιότητα ζωής για τους ανθρώπους;
Ο Καπιταλισμός είναι η δύναμη του χρήματος. Εξ ορισμού, η υπερσυγκέντρωση του πλούτου δημιουργεί κοινωνικές αδικίες, καθώς οι ευνοημένοι του συστήματος απολαμβάνουν ευκαιρίες που οι άλλοι δεν μπορούν, ακόμα κι αν αυτοί οι άλλοι δεν στερούνται σε προσωπικότητα, μόρφωση και ικανότητες. Ειδικά στην εποχή του Νεοφιλελευθερισμού, η υπερσυγκέντρωση του πλούτου από τους «Baby-Boomers» και η ολοκληρωτική κυριαρχία των αγορών, εκτόξευσε την ανισότητα στα ύψη· ανισότητα ως προς το εισόδημα και τον πλούτο, ανισότητα ως προς τις ευκαιρίες.
Ωστόσο, το πρόβλημα δεν σταματά στην ανισότητα. Μεταξύ άλλων, ο Chakrabarty (2014) υποστηρίζει την ισχυρή σύνδεση μεταξύ του καπιταλιστικού συστήματος και την περιβαλλοντική καταστροφή που βιώνουμε στις μέρες μας. Οι συνήθειες υπερκατανάλωσης (WWF, 2016; Warlenius και λοιποί, 2015) και η πλήρης έλλειψη σεβασμού για το Περιβάλλον μπροστά στη μανία για το κέρδος, οδήγησαν σε εξαφάνιση και εξόντωση ζωτικών πληθυσμών, εξάντληση των πόρων, σοβαρά προβλήματα ρύπανσης. Μπροστά στη μεγιστοποίηση του κέρδους, το Περιβάλλον διαγράφηκε από την ατζέντα και θυσιάστηκε για τη συσσώρευση πλούτου. Είναι κοινή αλήθεια ότι οι εταιρείες που μπορούν να περιορίσουν τη ρύπανση και να επενδύσουν στη βιωσιμότητα, επιλέγουν να μην το κάνουν, επειδή η δίψα των μετόχων για κέρδη είναι η προτεραιότητα.
Ευκαιρίες στην εποχή του Καπιταλισμού;
Τον Απρίλιο του 2018, η Helena Morrissey της Legal and General είχε αναφέρει τη δημοφιλή φράση «money talks», αλλά για καλό λόγο. Τούτου λεχθέντος, η Legal and General (διαχειριζόταν τότε περισσότερα από 1 τρισεκ. δολάρια περιουσιακών στοιχείων) είχε προειδοποιήσει ότι θα αποσύρει τις επενδύσεις της από εταιρείες που δεν δρουν για την κλιματική αλλαγή, υπογραμμίζοντας παράλληλα την ανάγκη για βιώσιμες επενδύσεις, που μπορούν να αποφέρουν τόσο «κέρδος όσο και σκοπό». Οι Bull και Miklian (2019) σημειώνουν ότι η ευαισθητοποίηση των επιχειρήσεων σχετικά με την περιβαλλοντική και κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη «έχει αποκτήσει εξέχουσα θέση λόγω της αντιληπτής αποδυνάμωσης των κρατών και των θεσμών έναντι των δυνάμεων του παγκόσμιου καπιταλισμού» (σελ. 445).
Αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα για το γεγονός ότι οι βασικές αξίες του Καπιταλισμού, η δύναμη του χρήματος, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μια σημαντική στροφή σε έναν πιο βιώσιμο κόσμο, μια στροφή σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από ισότητα. Το θέμα εδώ είναι ότι οι σημερινές εταιρείες δεν επιλέγουν να το πράξουν. Αυτό είναι ξεκάθαρα ένα πρόβλημα ανθρώπινης απληστίας. Έχει ήδη παρατηρηθεί μια μετατόπιση στη νοοτροπία, αλλά δεν είναι αρκετή. Σύμφωνα με την KPMG (2020), καθώς ξετυλίγονταν η κρίση του κορωνοϊού, «πολλές επιχειρήσεις και επενδυτές μετατόπισαν την εστίασή τους από τα κέρδη στους ανθρώπους. Ο ανθρώπινος αντίκτυπος έγινε πιο σημαντικός από τον οικονομικό αντίκτυπο».
Καπιταλισμός και Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης
Ας ελέγξουμε τους 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης που έθεσαν τα Ηνωμένα Έθνη το 2015 (Ατζέντα 2030) και την πιθανή επίδραση του Καπιταλισμού:
1. Φτώχεια: Παρόλο που η φτώχεια έχει μειωθεί τις τελευταίες δεκαετίες, το πρόβλημα παραμένει τεράστιο αν λάβουμε υπόψη ότι ο πλούτος παγκοσμίως εκτοξεύτηκε στα ύψη την ίδια περίοδο. Η αύξηση του πλούτου και η μείωση της φτώχειας δεν είναι αντιστρόφως ανάλογες.
2. Πείνα: Η ίδια ιστορία για την πείνα. Η αύξηση του πλούτου και η μείωση της πείνας, δεν είναι αντιστρόφως ανάλογες τους τελευταίους αιώνες.
3. Υγεία και Ευημερία: Πράγματι, η αύξηση του παγκόσμιου πλούτου έχει βοηθήσει την υγεία και την ευημερία, και αυτό το γεγονός μπορεί εύκολα να αποδειχθεί αν συγκρίνουμε ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες. Το πρόβλημα εδώ είναι η κατανομή του πλούτου.
4. Ποιοτική Εκπαίδευση: Οι πλούσιες χώρες απολαμβάνουν καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα και αυτή είναι μια ευκαιρία στην εποχή του Καπιταλισμού: χρήση χρημάτων για τη βελτίωση της Εκπαίδευσης.
5. Ισότητα των Φύλων: Ακόμα κι αν ο Καπιταλισμός και η ισότητα των φύλων φαίνονται άσχετες θεωρίες, ένα καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να συμβάλει στην επίτευξη αυτού του στόχου.
6. Καθαρό Νερό και Αποχετευτικό Σύστημα: Το κεφάλαιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί, μέσω τεχνολογίας και έρευνας, για την επίτευξη αυτού του στόχου. Ωστόσο, το καθαρό νερό και το αποχετευτικό σύστημα τείνουν να παραμένουν προνόμιο των ανεπτυγμένων χωρών.
7. Προσιτή και Καθαρή Ενέργεια: Ο καπιταλισμός δεν βοηθάει όταν μιλάμε για καθαρή ενέργεια, καθώς η πλειοψηφία των επιχειρηματιών επιμένει σε μη βιώσιμους ενεργειακούς πόρους. Παρατηρείται στροφή, αλλά με αργό ρυθμό. Επιπλέον, ο καπιταλισμός δεν βοηθά καθόλου όταν έχουμε να κάνουμε με τη λέξη «προσιτό». Ο σκοπός είναι πάντα η μεγιστοποίηση του κέρδους.
8. Αξιοπρεπής Εργασία και Οικονομική Ανάπτυξη: Ο καπιταλισμός βοηθά πράγματι στην αξιοπρεπή εργασία και στην οικονομική ανάπτυξη στις Δυτικές χώρες. Ωστόσο, η ανισότητα είναι χαοτική όσον αφορά τις συνθήκες εργασίας και την πραγματική ανάπτυξη, σε σύγκριση, για παράδειγμα, με αφρικανικές χώρες.
9. Βιομηχανία, Καινοτομία και Υποδομές: Το κεφάλαιο μπορεί σίγουρα να συμβάλει στην επίτευξη αυτού του στόχου.
10. Μείωση της Ανισότητας: Ο καπιταλισμός δεν λειτουργεί καθόλου για αυτόν τον στόχο. Στην πραγματικότητα, αυτό το οικονομικό σύστημα είναι ο κύριος λόγος που αυξάνεται η ανισότητα παγκοσμίως.
11. Βιώσιμες Πόλεις και Κοινότητες: Εάν οι κυβερνήσεις και οι επιχειρηματίες λάβουν την απόφαση να στραφούν προς τη Βιωσιμότητα, το κεφάλαιο μπορεί να αποτελέσει δύναμη για την επίτευξη του στόχου. Ωστόσο, αυτό δεν συμβαίνει προς το παρόν.
12. Υπεύθυνη Κατανάλωση και Παραγωγή: Ο Καπιταλισμός δεν λειτουργεί καθόλου και σε αυτόν τον στόχο. Η υπερκατανάλωση είναι κύρια συνήθεια στον Καπιταλισμό.
13. Δράση για το Κλίμα: Και πάλι, εάν οι ηγέτες και η ανθρωπότητα αποφασίσουν να αναλάβουν δράση, το κεφάλαιο μπορεί να βοηθήσει. Παρά τη Συμφωνία του Παρισιού του 2015, οι περισσότερες κυβερνήσεις και επιχειρηματίες έχουν κολλήσει στη θεωρία.
14. Ζωή κάτω από το Νερό: Ο καπιταλισμός μπορεί να βοηθήσει έμμεσα, βελτιώνοντας την Εκπαίδευση (και έπειτα τις καταναλωτικές συνήθειες) και παρέχοντας τεχνολογία.
15. Ζωή πάνω στο Έδαφος: Ο καπιταλισμός δεν βοηθά. Η καταστροφή του οικοσυστήματος είναι αποτέλεσμα καπιταλιστικής νοοτροπίας· το μεγαλύτερο ίσως μειονέκτημα αυτού του οικονομικού μοντέλου.
16. Ειρήνη, Δικαιοσύνη και Ισχυροί Θεσμοί: Ακόμα κι αν οι ανεπτυγμένες χώρες απολαμβάνουν ειρήνη και διαφάνεια στα σύνορά τους, η «δίψα» για πλούτο έχει οδηγήσει πολλές ισχυρές χώρες να εμπλακούν σε πολέμους με τις αναπτυσσόμενες χώρες. Ωστόσο, σαφώς όσον αφορά τη δικαιοσύνη και τους ισχυρούς θεσμούς, οι πλούσιες χώρες βρίσκονται αναμφίβολα σε πολύ υψηλότερο επίπεδο από τις αναπτυσσόμενες.
17. Συνεργασίες για τους Στόχους: Η ανθρωπότητα είχε πάντα δυσκολίες στο να συνεργαστεί, σε καπιταλιστικές και μη καπιταλιστικές περιόδους.
Η λύση του Περιεκτικού Καπιταλισμού (Inclusive Capitalism)
Το οικονομικό μοντέλο του Περιεκτικού Καπιταλισμού είναι μια νέα ιδέα που προέρχεται από τον απόηχο της χρηματοπιστωτικής κρίσης (2007-2010). Η ιδέα κερδίζει έδαφος τα τελευταία χρόνια, ως καλύτερη εναλλακτική λύση στο σημερινό καπιταλιστικό σύστημα. και μπορεί να είναι. Δεν είναι ακόμη σαφές ποιος έδωσε τον όρο «Καπιταλισμός χωρίς αποκλεισμούς»· ο όρος εμφανίζεται στο βιβλίο του Prahalad (2005) ως ερώτηση («Γιατί δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε Περιεκτικό Καπιταλισμό;», σελ. 15) αλλά όχι ως αναλυτική πρόταση για ένα νέο καπιταλιστικό σύστημα.
Ο Περιεκτικός Καπιταλισμός υπόσχεται περισσότερες ευκαιρίες και ισότητα για τους ανθρώπους. Σύμφωνα με στοιχεία που συλλέγει η Wikipedia, το εν λόγω σύστημα υπογραμμίζει τη φτώχεια ως μείζον ζήτημα και ενθαρρύνει τις εταιρείες να πουλούν αγαθά και υπηρεσίες σε άτομα με χαμηλό εισόδημα ως λύση στη φτώχεια και ευκαιρία για καλύτερες υπηρεσίες Εκπαίδευσης, Υγείας και Απασχόλησης. Με άλλα λόγια, όταν πρόκειται για τον Καπιταλισμό, οι μέτοχοι έχουν την απόλυτη εξουσία και σκοπός τους είναι μόνο η μεγιστοποίηση των κερδών (η έκδοση χρέους για την πληρωμή μερισμάτων μπορεί να θεωρηθεί ως ισχυρή απόδειξη). Σε μια εποχή Περιεκτικού Καπιταλισμού, οι μέτοχοι στοχεύουν επίσης στα κέρδη, αλλά τώρα έχουν μια σημαντική ευθύνη για τους ανθρώπους και το Περιβάλλον. Η έννοια του Καπιταλισμού έχει τις ρίζες της σε μια ιδέα της ανθρώπινης φύσης που είναι εγγενώς εγωκεντρική και η αξία των αγαθών-υπηρεσιών προέρχεται από την εργασία. Ο Περιεκτικός Καπιταλισμός υπόσχεται ένα πιο «ανθρωπιστικό» πρόσωπο από πλευράς μετόχων και επιχειρηματιών.
Ο Περιεκτικός Καπιταλισμός δεν σημαίνει ύφεση. Η λέξη «Καπιταλισμός» παραμένει και, ακόμη και με άδικο τρόπο, το κεφάλαιο τείνει να συσσωρεύεται και να μεταφράζεται σε «ανάπτυξη» για οικονομολόγους και πολιτικούς. Η ιδέα D’Alisa (2014) για την από-ανάπτυξη φαίνεται μια ελκυστική εναλλακτική στα μάτια μου και μπορεί να είναι μια λύση: όχι να επεκτείνουμε την οικονομική ανάπτυξη με καλύτερη κατανομή, αλλά να από-αναπτύξουμε τις οικονομίες και να ζούμε απλούστερες ζωές, υπέρ της ισότητας και της Γης μας. Ωστόσο, σε αυτήν την εργασία που διαβάζετε αυτή τη στιγμή, ο Καπιταλισμός θεωρείται αναπόφευκτος. Ως αποτέλεσμα, αυτά τα δύο μοντέλα δεν μπορούν να συνδυαστούν και αντ’ αυτού προτιμάται ο Περιεκτικός Καπιταλισμός.
«Οικονομία του Ντόνατ» (Doughnut Economics) ως απάντηση στον Καπιταλισμό;
Η «Οικονομία του Ντόνατ» δεν μπορεί να αποτελέσει απάντηση στον Καπιταλισμό, καθώς η έννοια είναι περισσότερο ιδεολογική και λιγότερο πρακτική. Ωστόσο, η προσαρμογή των «Doughnut Economics» μπορεί επίσης να είναι μια επιλογή για να γίνει ο Καπιταλισμός πιο ήπιος.
Η ιδέα καταδεικνύει την ανάγκη για μια νέα εποχή στην οικονομική επιστήμη, όσον αφορά τις οικονομικές θεωρίες από τις κυβερνήσεις και τις αρμόδιες Αρχές, την αξιολόγηση της οικονομίας από τους ανθρώπους γενικότερα. Η θεωρία «Doughnut Economics» διασφαλίζει την ικανοποίηση των βασικών αναγκών (νερό, τροφή, ενέργεια, υγειονομική περίθαλψη, Εκπαίδευση κ.λπ.) για τους πολίτες και, ταυτόχρονα, τον απαραίτητο σεβασμό των ορίων του πλανήτη (planetary boundaries). Το εν λόγω οικονομικό μοντέλο ορίζει έναν «ασφαλή και δίκαιο χώρο για την ανθρωπότητα» μεταξύ των δύο χαρακτηριστικών που αναφέρθηκαν παραπάνω.
Η Kate Raworth (2017) εστιάζει σε επτά χαρακτηριστικά για να πετύχει τη μετάβαση σε αυτή τη νέα εποχή και προτείνει: να αλλάξετε τους τρέχοντες στόχους και να μεταβείτε στον κύκλο «Doughnut» (αντί να εστιάσετε στο ΑΕΠ, για παράδειγμα), να «δείτε τη μεγάλη εικόνα» (η ανάγκη για μια ενσωματωμένη οικονομία αντί για μια αυτοτελή αγορά), για να καλλιεργηθεί η ανθρώπινη φύση (να γίνουν κοινωνικά προσαρμοστικοί άνθρωποι), να εξοικειωθεί με τα συστήματα (από τη μηχανική ισορροπία στη δυναμική πολυπλοκότητα), να σχεδιάσει για να διανείμει (διανομή με σχεδιασμό και όχι αυτόματο μηχανισμό της τρέχουσας οικονομίας), να δημιουργήσει για να αναγεννηθεί (μια αναγέννηση κατά σχεδιασμό και όχι ένας αυτόματος μηχανισμός της τρέχουσας οικονομίας). Τέλος, η συγγραφέας προτείνει να είμαστε «αγνωστικιστές» για την ανάπτυξη. Από ό,τι έχω καταλάβει, η συγγραφέας θέλει να αναζητά συνεχώς νέους ορισμούς σχετικά με το τι είναι στην πραγματικότητα ανάπτυξη και απορρίπτει τις παραδοσιακές θεωρίες ότι η ανάπτυξη συνδέεται μόνο με την οικονομία.
Η συγγραφέας υιοθετεί τις αξίες του Amartya Sen για την οικονομία και την ευημερία και ασκεί έντονη κριτική στις τρέχουσες απόψεις για την οικονομία και τη σημασία της στις ανθρώπινες ζωές. Με άλλα λόγια, αυτές οι αξίες υποστηρίζουν ότι η οικονομική ανάπτυξη μπορεί να είναι ένα εργαλείο για την αύξηση της ευημερίας σε μια κοινωνία, αλλά σίγουρα δεν είναι αρκετό. Σε αυτό το πλαίσιο, η τεράστια συμβολή του Amartya Sen στην επιστήμη για την ευημερία των ανθρώπων, υπογραμμίζει τον υπερεκτιμημένο ρόλο της οικονομίας και του χρήματος στη ζωή μας.
Ο συγγραφέας υποστηρίζει την απομυθοποίηση της οικονομικής ανάπτυξης και νοιάζεται περισσότερο για την κοινωνία, υποστηρίζοντας την ανάγκη για νέους ορισμούς της «ανάπτυξης» (αγνωστικισμός ανάπτυξης)· αντιτίθεται στο επιχείρημα ότι το υψηλότερο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν οδηγεί σε ευημερία και οικονομική επιτυχία για την κοινωνία.
Ο ρόλος της Εκπαίδευσης
Η Εκπαίδευση είναι το κλειδί για να αλλάξει το τρέχον οικονομικό μοντέλο και να φέρει στην επιφάνεια τυχόν θετικά χαρακτηριστικά του Καπιταλισμού. Η Εκπαίδευση πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα για τις κυβερνήσεις και τους πολίτες, ωστόσο ο προϋπολογισμός που διατίθεται είναι πολύ μικρότερος από ό,τι θα έπρεπε, όπως υπογραμμίζεται στην Έκθεση GEM της UNESCO (2019). Είναι τουλάχιστον παράδοξο ότι σε έναν κόσμο όπου το κεφάλαιο αυξάνεται ραγδαία, οι κυβερνήσεις (ακόμη και πολλές δυτικές χώρες) δεν επιλέγουν να δώσουν μεγαλύτερη βαρύτητα στον βασικό πυλώνα της εξέλιξης: την Εκπαίδευση. Προκύπτει επείγουσα ανάγκη, να δαπανηθούν υψηλότερα ποσοστά του ΑΕΠ στην Εκπαίδευση παγκοσμίως.
Δυστυχώς, δεν έχουν όλες οι χώρες παγκοσμίως τις κατάλληλες εγκαταστάσεις, τον προγραμματισμό και τον προϋπολογισμό για να απολαύσουν ένα ανεπτυγμένο και δημιουργικό εκπαιδευτικό σύστημα. Ένας μεγάλος αριθμός εκπαιδευτικών συστημάτων χρησιμοποιεί τους παραδοσιακούς μη παραγωγικούς τρόπους μάθησης, όπως τα μοντέλα “Instrumental Education” (Freire, 2005) και “Banking Education” (Wals, 2012). Το μοντέλο “Banking Education” αντιπροσωπεύει ένα τυποποιημένο και μη δημιουργικό εκπαιδευτικό σύστημα, στο οποίο η γνώση χρησιμεύει μόνο ως εργαλείο για τους μαθητές να περάσουν σε ανώτερο επίπεδο σπουδών. Η Εκπαίδευση δεν θεωρείται ως βάση για τον τρόπο σκέψης και την προσωπικότητα κάθε μαθητή. Παρομοίως, το μοντέλο “Instrumental Education” αντιπροσωπεύει τον υπάρχοντα μη διαδραστικό τρόπο διδασκαλίας που χρησιμοποιείται ως εργαλείο για την αφύπνιση της περιβαλλοντικής συνείδησης των μαθητών, αλλά μέσω ενός τυπικού και καθορισμένου τρόπου διδασκαλίας. Αυτό το προκαθορισμένο περιεχόμενο λειτουργεί ως εμπόδιο για τους μαθητές και δεν τους αφήνει να προχωρήσουν στο επόμενο επίπεδο: την ικανότητα να σκέφτονται τον εαυτό τους, για το Περιβάλλον και τη δράση. Επιπλέον, ο Kahn (2010) υποστηρίζει ότι το τρέχον εκπαιδευτικό σύστημα αναπαράγει λάθος αξίες (όπως υπερκατανάλωση κ.λπ.) της σύγχρονης ζωής και εκπαιδεύει τους ανθρώπους μόνο ακαδημαϊκά και δεν εστιάζει στις αξίες και την κοινωνία.
Μια σοφή επιλογή για να μεταδώσουμε στα παιδιά τις αξίες της Βιώσιμης Ανάπτυξης είναι το μοντέλο «Problem-posing Education», το επόμενο επίπεδο στη θεωρία της Εκπαίδευσης του Freire (2005), στο οποίο εισάγεται ένα σημαντικό χαρακτηριστικό: η επικοινωνία. Η επικοινωνία οδηγεί στην αλληλεπίδραση μεταξύ δασκάλων και μαθητών και η Εκπαίδευση είναι επίσης ένα εργαλείο για τη βελτίωση των προσωπικοτήτων.
Θα πρέπει επίσης να εξετάσουμε το μοντέλο «emancipatory education» (Wals, 2012) ως επιλογή, το οποίο χαρακτηρίζεται από την αλληλεπίδραση μεταξύ δασκάλων και μαθητών και αποτελεί το επόμενο επίπεδο στη θεωρία του Wals (2012) για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Η διδασκαλία περιλαμβάνει αλληλεπίδραση και οι δάσκαλοι παρέχουν ερεθίσματα στους μαθητές να δράσουν, να κάνουν τις σωστές αλλαγές στη ζωή τους και να δημιουργήσουν ένα πιο βιώσιμο μέλλον.
Δάσκαλοι και καθηγητές πρέπει να καταστρώσουν σχέδια για να αυξήσουν την ενσυναίσθηση των μαθητών για τη Βιωσιμότητα, μέσω μαθημάτων για την Αειφορία ή μέσω ενός υπάρχοντος μαθήματος που επικεντρώνεται σε Περιβαλλοντικά ή Κοινωνικά θέματα, ο δάσκαλος μπορεί να οργανώσει δραστηριότητες. Για παράδειγμα, οι εθελοντικές δραστηριότητες θα πρέπει να οργανώνονται παράλληλα με τις θεωρητικές διαλέξεις. Το μάθημα θα πρέπει να είναι διαδραστικό, να ενσωματώνει συζητήσεις μεταξύ καθηγητών και μαθητών, αλλά ταυτόχρονα και μεταξύ μαθητών. Οι δάσκαλοι πρέπει να ενημερώνουν τους μαθητές και να παρέχουν αξιόπιστα δεδομένα για κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα, για να τους κάνουν να κατανοήσουν γιατί η Βιωσιμότητα αποτελεί τη σοφή επιλογή για τους ίδιους και ολόκληρη την κοινωνία.
Επιπλέον, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη την Ενδο-εταιρική Εκπαίδευση. Εάν η Εκπαίδευση στα σχολεία είναι η βάση για τη δημιουργία μιας προσωπικότητας που να είναι ευαίσθητη σχετικά με τη Βιωσιμότητα, η Ενδο-εταιρική Εκπαίδευση είναι το κλειδί για την αλλαγή της νοοτροπίας των επιχειρηματιών και των εργαζομένων που απορρίπτουν τις αξίες της Βιωσιμότητας. Η Ενδο-εταιρική Εκπαίδευση είναι ένας δρόμος για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και τα Περιβαλλοντικά, Κοινωνικά Κριτήρια και Κριτήρια Διακυβέρνησης (ESG) και μπορεί να ενθαρρύνει τους εργαζόμενους να είναι πιο ευαίσθητοι σχετικά με τις κοινωνικές ανισότητες και το Περιβάλλον, να επικεντρώσουν τις επενδύσεις σε «πράσινα» περιουσιακά στοιχεία και βιώσιμες στρατηγικές, να αμφισβητήσουν τον ανθρωποκεντρισμό, να μετατρέψουν τον τρόπο ζωής τους σε πιο βιώσιμο. Όπως τονίζουν οι Maqbool και Zameer (2018), η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως προαιρετική δραστηριότητα, αλλά να ενσωματώνεται στη μακροπρόθεσμη επιχειρηματική στρατηγική. Όταν η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη «ενσωματώνεται εύστοχα στις επιχειρηματικές λειτουργίες, τόσο ο κοινωνικός όσο και ο οικονομικός στόχος γίνεται ευκολότερος και έχει ως αποτέλεσμα καλύτερες οικονομικές επιδόσεις» (σελ. 91).
Επίλογος
Ο Καπιταλισμός μπορεί να είναι τόσο καταστροφικός όσο και χρήσιμος όταν πρόκειται για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Το τεράστιο πρόβλημα του σύγχρονου κόσμου είναι η διανομή. Δεν πρέπει να δεχθούμε ότι η ανθρωπότητα κατάφερε να δημιουργήσει ασύλληπτο πλούτο αλλά δεν έχει καταφέρει ακόμη να λύσει τα προβλήματά της. Δεν πρέπει να αποδεχόμαστε τους άπληστους και ένα σύστημα που τους ανταμείβει.
Η ανάπτυξη ξεκινά με την προσωπική ανάπτυξη των οριζόντων για κάθε άτομο και φτάνει στην ευημερία όλου του κόσμου, μέσω της ισότητας, των ευκαιριών, της Ελευθερίας και, τέλος, της καλής οικονομικής κατάστασης. Η ανάπτυξη είναι πέρα από τα χρήματα, πέρα από τον πλούτο.
Σκοπός είναι να χρησιμοποιήσουμε το κεφάλαιο για να βελτιώσουμε τον κόσμο και, ταυτόχρονα, να τερματίσουμε οριστικά το αρνητικό αποτύπωμα του συστήματος στη Γη και στους ανθρώπους.
Η Εκπαίδευση αποτελεί αναμφισβήτητα το κλειδί για την αλλαγή της νοοτροπίας των ανθρώπων και τη δημιουργία μιας πιο βιώσιμης μορφής Καπιταλισμού ή ενός νέου οικονομικού μοντέλου από την αρχή.
Βιβλιογραφία
Berglund, T., & Gericke, N. (2016). Separated and integrated perspectives on environmental, economic, and social dimensions–an investigation of student views on sustainable development. Environmental Education Research, 22(8), 1115-1138.
Britannica. Capitalism. https://www.britannica.com/topic/capitalism
Bull, B., & Miklian, J. (2019). Towards global business engagement with development goals? Multilateral institutions and the SDGs in a changing global capitalism. Business and Politics, 21(4), 445-463.
Business Insider. “‘Money talks’: A $1.2 trillion fund manager is about to pull investment from companies that won’t act on climate change”, https://www.businessinsider.nl/legal-and-general-helena-morrisey-on-climate-change-2018-4/
Chakrabarty, D. (2014). Climate and Capital: On Conjoined Histories. Critical Inquiry, 41: 1-23.
C.K. Prahalad (2005). The Fortune at the Bottom of the Pyramid: Eradicating Poverty Through Profits, Wharton School Publishing.
D’Alisa, Demaria, Kallis Eds. (2014). Degrowth – a vocabulary for a new era. Routledge. Earthscan. E-book at GU-UB.
Freire, P. (2005). Pedagogy of the oppressed. New York: Continuum.
Hendrikse, R. P., & Sidaway, J. D. (2010). Neoliberalism 3.0. Environment and Planning A, 42(9), 2037-2042.
Kahn, R. 2010. Critical Pedagogy, Ecoliteracy, & Planetary Crisis: The Ecopedagogy Movement. New York: Peter Lang.
KPMG. Embedding ESG into banks’ strategies. https://home.kpmg/xx/en/home/insights/2020/05/embedding-esg-into-banks-strategies.html
Maqbool, S., & Zameer, M. N. (2018). Corporate social responsibility and financial performance: An empirical analysis of Indian banks. Future Business Journal, 4(1), 84-93.
Peck, J. (2010). Zombie neoliberalism and the ambidextrous state. theoretical criminology, 14(1), 104-110.
Raworth, K. 2017. Doughnut economics: Seven Ways to Think Like a 21st-Century Economist. Cornerstone. Oxford.
Seghezzo, L. (2009). The five dimensions of sustainability. Environmental politics, 18(4), 539-556.
Smith, A. (1950). An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations,(1776).
Stewart-Sicking, J. (2011). Virtues, Values, and the Good Life: Alasdair MacIntyre’s Virtue Ethics and Its Implications for Counseling, Wiley Online Library.
UNESCO (2019). GEM Report. https://gem-report-2019.unesco.org/chapter/finance/
United Nations (1990). Human Development Report 1990.
Wals, A. (2012). Learning our way out of unsustainability: The role of environmental education. The Oxford handbook of environmental and conservation psychology, 628-644.
Warlenius, R., Pierce, G., & Ramasar, V. (2015). Reversing the arrow of arrears: The concept of “ecological debt” and its value for environmental justice.
Wikipedia. “Inclusive Capitalism”, https://en.wikipedia.org/wiki/Inclusive_capitalism#cite_note-13
World Wide Fund for Nature (WWF). (2016). Living planet report 2016. Risk and resilience in a new era.
www.bankingnews.gr
Πρέπει να θεωρήσουμε τον Καπιταλισμό ως ένα αναπόφευκτο κακό της εποχής μας και να αναζητήσουμε ευκαιρίες μέσα από το σύστημα ή πρέπει να κάψουμε αυτό το μοντέλο για να βγει κάτι καλύτερο από τις στάχτες;
Υπάρχουν πάντα δύο όψεις σε κάθε νόμισμα. Μπορούμε να επιλέξουμε την πλευρά που είναι καλύτερη για εμάς. Εάν η ανθρωπότητα δεν είναι σε θέση να το κάνει αυτό, τότε ολόκληρο το σύστημα θα πρέπει να ξαναχτιστεί.
Ο Καπιταλισμός μας συνοδεύει για περισσότερους από τρεις αιώνες. Οι άνθρωποι έχουν προσαρμόσει τις ζωές και τις ανάγκες τους στον Καπιταλισμό και -ουκ ολίγες φορές με γραφικό τρόπο- υπερασπίζονται αυτό το οικονομικό μοντέλο άμεσα ή έμμεσα, ακόμα κι αν υφίστανται άδικη μεταχείριση από αυτό.
Τελικά οι άνθρωποι είναι τόσο συνηθισμένοι στον Καπιταλισμό.
Σύμφωνα με την Encyclopedia Britannica, ο Καπιταλισμός κυριαρχεί στον δυτικό κόσμο από τη διάλυση της φεουδαρχίας, «στον οποίο τα περισσότερα μέσα παραγωγής είναι ιδιωτικά, η παραγωγή καθοδηγείται και το εισόδημα διανέμεται σε μεγάλο βαθμό μέσω της λειτουργίας των αγορών». Το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα «κατευθύνθηκε από την ανάπτυξη της αγγλικής βιομηχανίας κατά τον 16ο, 17ο και 18ο αιώνα». Το κύριο χαρακτηριστικό του Καπιταλισμού είναι «η χρήση του συσσωρευμένου κεφαλαίου για τη διεύρυνση της παραγωγικής ικανότητας». Η ιδέα του Καπιταλισμού εκφράστηκε αναλυτικά από τον Άνταμ Σμιθ (1776) στο βιβλίο του «An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations», στο οποίο ο διάσημος Σκωτσέζος οικονομολόγος και φιλόσοφος συνιστά ότι οι οικονομικές αποφάσεις και εξελίξεις θα πρέπει να ανταποκρίνονται σε ελεύθερη και αυτορυθμιζόμενη αγορά.
Η εποχή του Καπιταλισμού μπορεί να θεωρηθεί ως μια πιθανή επιλογή για την αρχή της εποχής “Anthropocene” (“Capitalocene”). Αν θεωρήσουμε το επιχείρημα της Βιομηχανικής Επανάστασης ως μια ισχυρή επιλογή για την έναρξη της περιόδου του Καπιταλισμού ως προς τα απτά αποτελέσματα, τότε μπορούμε να πούμε ότι η ιδεολογική αφετηρία ήταν η εποχή “Anthropocene”.
Ο Καπιταλισμός εφαρμόζεται υπό διαφορετικό εύρος. Για παράδειγμα, δεν μπορούμε να συγκρίνουμε το καπιταλιστικό σύστημα της Σουηδίας με αυτό των ΗΠΑ. Μπορούμε να ορίσουμε το καπιταλιστικό σύστημα της Σουηδίας ως «Κοινωνικό», ενώ στις ΗΠΑ ως «Νεοφιλελεύθερο», μια εξέλιξη του Φιλελεύθερου Καπιταλισμού.
Ο νεοφιλελευθερισμός είναι η πιο σκληροπυρηνική εκδοχή του Καπιταλισμού, αφού το σύστημα δίνει πλήρη ελευθερία στην αγορά και έχει εξαπλωθεί στον πλανήτη μετά τη δεκαετία του 1970 ως απάντηση στους Κεϋνσιανούς. Όταν η παγκοσμιοποίηση εξαπλώθηκε, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές εφαρμόστηκαν ευρέως, καθώς οι κεϋνσιανές πολιτικές είχαν αποτύχει να επιτύχουν τα υποσχόμενα αποτελέσματα.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, αυτή τη στιγμή ζούμε την εποχή του Νεοφιλελεύθερου Καπιταλισμού. Συγκεκριμένα, οι Hendrikse και Sidaway (2010) υποστηρίζουν ότι ζούμε στην εποχή του «Νεοφιλελευθερισμού 3.0», της τρίτης φάσης που ξεκίνησε μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση. Σε αυτό το στάδιο, ο νεοφιλελευθερισμός έχει εισέλθει σε μια «φάση-ζόμπι» (Peck, 2010, σελ. 109). Ο Stewart-Sicking (2008) βάζει τον Νεοφιλελευθερισμό στη συζήτηση για την Εκπαίδευση και τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Οι νεοφιλελεύθερες τακτικές χαρακτηρίζονται από άτυπο και επίσημο ανταγωνισμό σε οποιαδήποτε πτυχή της ζωής, και αυτό πρέπει να αποφεύγεται στην Εκπαίδευση.
Είναι αδιαμφισβήτητο ότι το καπιταλιστικό οικονομικό μοντέλο έχει πολλές ατέλειες και μειονεκτήματα, τα οποία αναλύονται παρακάτω. Αλλά αν το δούμε ως αναπόφευκτο, μπορούμε να πάμε παραπέρα και να το εκμεταλλευτούμε; Μπορούμε να βρούμε ευκαιρίες ανάμεσα στη δυστυχία; Πρέπει να αλλάξουμε τελείως το οικονομικό μοντέλο ως λύση για την επίτευξη της Βιωσιμότητας; Μπορούμε να διατηρήσουμε τον Καπιταλισμό και να χρησιμοποιήσουμε τη δύναμη του χρήματος για να βελτιώσουμε την ανθρωπότητα και το Περιβάλλον;
Είναι εύλογο να υποστηρίξουμε ότι για την ανάπτυξη και την καλύτερη ποιότητα διαβίωσης, πρέπει να υπάρχει πλούτος και μια οικονομία να λειτουργεί αποτελεσματικά. Ωστόσο, τώρα είναι πιο σημαντικό από ποτέ να επανεξετάσουμε τις αξίες του Καπιταλισμού εάν είναι αναπόφευκτο να ζούμε με αυτό το οικονομικό μοντέλο· ειδικά σε ό,τι αφορά στο νεοφιλελεύθερο καπιταλιστικό σύστημα. Πρέπει να δημιουργήσουμε ένα νέο, δικαιότερο σύστημα που θα οδηγήσει σε έναν πιο βιώσιμο κόσμο. Όπως υπογραμμίζουν οι Berglund και Gericke (2016), η Οικονομική Ανάπτυξη είναι διάσταση της Βιώσιμης Ανάπτυξης. Ωστόσο, δεν πρέπει να εστιάσουμε αποκλειστικά στην οικονομία (Seghezzo, 2009), αλλά και στους ανθρώπους και το Περιβάλλον. Όπως επισημαίνει η WWF (2016), χρειαζόμαστε μια μετάβαση στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα.
«Οι άνθρωποι είναι ο πραγματικός πλούτος ενός έθνους».
Ηνωμένα Έθνη, Έκθεση Ανθρώπινης Ανάπτυξης 1990, σ.9.
Τα μειονεκτήματα του Καπιταλισμού
Ο καπιταλισμός είναι κεφάλαιο, το κεφάλαιο είναι χρήμα. Πολλές επιστημονικές εργασίες αποδεικνύουν τη σημασία των χρημάτων όταν πρόκειται για την ευημερία μας. Ωστόσο, μεταφράζεται απαραίτητα σε καλύτερη ποιότητα ζωής για τους ανθρώπους;
Ο Καπιταλισμός είναι η δύναμη του χρήματος. Εξ ορισμού, η υπερσυγκέντρωση του πλούτου δημιουργεί κοινωνικές αδικίες, καθώς οι ευνοημένοι του συστήματος απολαμβάνουν ευκαιρίες που οι άλλοι δεν μπορούν, ακόμα κι αν αυτοί οι άλλοι δεν στερούνται σε προσωπικότητα, μόρφωση και ικανότητες. Ειδικά στην εποχή του Νεοφιλελευθερισμού, η υπερσυγκέντρωση του πλούτου από τους «Baby-Boomers» και η ολοκληρωτική κυριαρχία των αγορών, εκτόξευσε την ανισότητα στα ύψη· ανισότητα ως προς το εισόδημα και τον πλούτο, ανισότητα ως προς τις ευκαιρίες.
Ωστόσο, το πρόβλημα δεν σταματά στην ανισότητα. Μεταξύ άλλων, ο Chakrabarty (2014) υποστηρίζει την ισχυρή σύνδεση μεταξύ του καπιταλιστικού συστήματος και την περιβαλλοντική καταστροφή που βιώνουμε στις μέρες μας. Οι συνήθειες υπερκατανάλωσης (WWF, 2016; Warlenius και λοιποί, 2015) και η πλήρης έλλειψη σεβασμού για το Περιβάλλον μπροστά στη μανία για το κέρδος, οδήγησαν σε εξαφάνιση και εξόντωση ζωτικών πληθυσμών, εξάντληση των πόρων, σοβαρά προβλήματα ρύπανσης. Μπροστά στη μεγιστοποίηση του κέρδους, το Περιβάλλον διαγράφηκε από την ατζέντα και θυσιάστηκε για τη συσσώρευση πλούτου. Είναι κοινή αλήθεια ότι οι εταιρείες που μπορούν να περιορίσουν τη ρύπανση και να επενδύσουν στη βιωσιμότητα, επιλέγουν να μην το κάνουν, επειδή η δίψα των μετόχων για κέρδη είναι η προτεραιότητα.
Ευκαιρίες στην εποχή του Καπιταλισμού;
Τον Απρίλιο του 2018, η Helena Morrissey της Legal and General είχε αναφέρει τη δημοφιλή φράση «money talks», αλλά για καλό λόγο. Τούτου λεχθέντος, η Legal and General (διαχειριζόταν τότε περισσότερα από 1 τρισεκ. δολάρια περιουσιακών στοιχείων) είχε προειδοποιήσει ότι θα αποσύρει τις επενδύσεις της από εταιρείες που δεν δρουν για την κλιματική αλλαγή, υπογραμμίζοντας παράλληλα την ανάγκη για βιώσιμες επενδύσεις, που μπορούν να αποφέρουν τόσο «κέρδος όσο και σκοπό». Οι Bull και Miklian (2019) σημειώνουν ότι η ευαισθητοποίηση των επιχειρήσεων σχετικά με την περιβαλλοντική και κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη «έχει αποκτήσει εξέχουσα θέση λόγω της αντιληπτής αποδυνάμωσης των κρατών και των θεσμών έναντι των δυνάμεων του παγκόσμιου καπιταλισμού» (σελ. 445).
Αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα για το γεγονός ότι οι βασικές αξίες του Καπιταλισμού, η δύναμη του χρήματος, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μια σημαντική στροφή σε έναν πιο βιώσιμο κόσμο, μια στροφή σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από ισότητα. Το θέμα εδώ είναι ότι οι σημερινές εταιρείες δεν επιλέγουν να το πράξουν. Αυτό είναι ξεκάθαρα ένα πρόβλημα ανθρώπινης απληστίας. Έχει ήδη παρατηρηθεί μια μετατόπιση στη νοοτροπία, αλλά δεν είναι αρκετή. Σύμφωνα με την KPMG (2020), καθώς ξετυλίγονταν η κρίση του κορωνοϊού, «πολλές επιχειρήσεις και επενδυτές μετατόπισαν την εστίασή τους από τα κέρδη στους ανθρώπους. Ο ανθρώπινος αντίκτυπος έγινε πιο σημαντικός από τον οικονομικό αντίκτυπο».
Καπιταλισμός και Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης
Ας ελέγξουμε τους 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης που έθεσαν τα Ηνωμένα Έθνη το 2015 (Ατζέντα 2030) και την πιθανή επίδραση του Καπιταλισμού:
1. Φτώχεια: Παρόλο που η φτώχεια έχει μειωθεί τις τελευταίες δεκαετίες, το πρόβλημα παραμένει τεράστιο αν λάβουμε υπόψη ότι ο πλούτος παγκοσμίως εκτοξεύτηκε στα ύψη την ίδια περίοδο. Η αύξηση του πλούτου και η μείωση της φτώχειας δεν είναι αντιστρόφως ανάλογες.
2. Πείνα: Η ίδια ιστορία για την πείνα. Η αύξηση του πλούτου και η μείωση της πείνας, δεν είναι αντιστρόφως ανάλογες τους τελευταίους αιώνες.
3. Υγεία και Ευημερία: Πράγματι, η αύξηση του παγκόσμιου πλούτου έχει βοηθήσει την υγεία και την ευημερία, και αυτό το γεγονός μπορεί εύκολα να αποδειχθεί αν συγκρίνουμε ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες. Το πρόβλημα εδώ είναι η κατανομή του πλούτου.
4. Ποιοτική Εκπαίδευση: Οι πλούσιες χώρες απολαμβάνουν καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα και αυτή είναι μια ευκαιρία στην εποχή του Καπιταλισμού: χρήση χρημάτων για τη βελτίωση της Εκπαίδευσης.
5. Ισότητα των Φύλων: Ακόμα κι αν ο Καπιταλισμός και η ισότητα των φύλων φαίνονται άσχετες θεωρίες, ένα καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να συμβάλει στην επίτευξη αυτού του στόχου.
6. Καθαρό Νερό και Αποχετευτικό Σύστημα: Το κεφάλαιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί, μέσω τεχνολογίας και έρευνας, για την επίτευξη αυτού του στόχου. Ωστόσο, το καθαρό νερό και το αποχετευτικό σύστημα τείνουν να παραμένουν προνόμιο των ανεπτυγμένων χωρών.
7. Προσιτή και Καθαρή Ενέργεια: Ο καπιταλισμός δεν βοηθάει όταν μιλάμε για καθαρή ενέργεια, καθώς η πλειοψηφία των επιχειρηματιών επιμένει σε μη βιώσιμους ενεργειακούς πόρους. Παρατηρείται στροφή, αλλά με αργό ρυθμό. Επιπλέον, ο καπιταλισμός δεν βοηθά καθόλου όταν έχουμε να κάνουμε με τη λέξη «προσιτό». Ο σκοπός είναι πάντα η μεγιστοποίηση του κέρδους.
8. Αξιοπρεπής Εργασία και Οικονομική Ανάπτυξη: Ο καπιταλισμός βοηθά πράγματι στην αξιοπρεπή εργασία και στην οικονομική ανάπτυξη στις Δυτικές χώρες. Ωστόσο, η ανισότητα είναι χαοτική όσον αφορά τις συνθήκες εργασίας και την πραγματική ανάπτυξη, σε σύγκριση, για παράδειγμα, με αφρικανικές χώρες.
9. Βιομηχανία, Καινοτομία και Υποδομές: Το κεφάλαιο μπορεί σίγουρα να συμβάλει στην επίτευξη αυτού του στόχου.
10. Μείωση της Ανισότητας: Ο καπιταλισμός δεν λειτουργεί καθόλου για αυτόν τον στόχο. Στην πραγματικότητα, αυτό το οικονομικό σύστημα είναι ο κύριος λόγος που αυξάνεται η ανισότητα παγκοσμίως.
11. Βιώσιμες Πόλεις και Κοινότητες: Εάν οι κυβερνήσεις και οι επιχειρηματίες λάβουν την απόφαση να στραφούν προς τη Βιωσιμότητα, το κεφάλαιο μπορεί να αποτελέσει δύναμη για την επίτευξη του στόχου. Ωστόσο, αυτό δεν συμβαίνει προς το παρόν.
12. Υπεύθυνη Κατανάλωση και Παραγωγή: Ο Καπιταλισμός δεν λειτουργεί καθόλου και σε αυτόν τον στόχο. Η υπερκατανάλωση είναι κύρια συνήθεια στον Καπιταλισμό.
13. Δράση για το Κλίμα: Και πάλι, εάν οι ηγέτες και η ανθρωπότητα αποφασίσουν να αναλάβουν δράση, το κεφάλαιο μπορεί να βοηθήσει. Παρά τη Συμφωνία του Παρισιού του 2015, οι περισσότερες κυβερνήσεις και επιχειρηματίες έχουν κολλήσει στη θεωρία.
14. Ζωή κάτω από το Νερό: Ο καπιταλισμός μπορεί να βοηθήσει έμμεσα, βελτιώνοντας την Εκπαίδευση (και έπειτα τις καταναλωτικές συνήθειες) και παρέχοντας τεχνολογία.
15. Ζωή πάνω στο Έδαφος: Ο καπιταλισμός δεν βοηθά. Η καταστροφή του οικοσυστήματος είναι αποτέλεσμα καπιταλιστικής νοοτροπίας· το μεγαλύτερο ίσως μειονέκτημα αυτού του οικονομικού μοντέλου.
16. Ειρήνη, Δικαιοσύνη και Ισχυροί Θεσμοί: Ακόμα κι αν οι ανεπτυγμένες χώρες απολαμβάνουν ειρήνη και διαφάνεια στα σύνορά τους, η «δίψα» για πλούτο έχει οδηγήσει πολλές ισχυρές χώρες να εμπλακούν σε πολέμους με τις αναπτυσσόμενες χώρες. Ωστόσο, σαφώς όσον αφορά τη δικαιοσύνη και τους ισχυρούς θεσμούς, οι πλούσιες χώρες βρίσκονται αναμφίβολα σε πολύ υψηλότερο επίπεδο από τις αναπτυσσόμενες.
17. Συνεργασίες για τους Στόχους: Η ανθρωπότητα είχε πάντα δυσκολίες στο να συνεργαστεί, σε καπιταλιστικές και μη καπιταλιστικές περιόδους.
Η λύση του Περιεκτικού Καπιταλισμού (Inclusive Capitalism)
Το οικονομικό μοντέλο του Περιεκτικού Καπιταλισμού είναι μια νέα ιδέα που προέρχεται από τον απόηχο της χρηματοπιστωτικής κρίσης (2007-2010). Η ιδέα κερδίζει έδαφος τα τελευταία χρόνια, ως καλύτερη εναλλακτική λύση στο σημερινό καπιταλιστικό σύστημα. και μπορεί να είναι. Δεν είναι ακόμη σαφές ποιος έδωσε τον όρο «Καπιταλισμός χωρίς αποκλεισμούς»· ο όρος εμφανίζεται στο βιβλίο του Prahalad (2005) ως ερώτηση («Γιατί δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε Περιεκτικό Καπιταλισμό;», σελ. 15) αλλά όχι ως αναλυτική πρόταση για ένα νέο καπιταλιστικό σύστημα.
Ο Περιεκτικός Καπιταλισμός υπόσχεται περισσότερες ευκαιρίες και ισότητα για τους ανθρώπους. Σύμφωνα με στοιχεία που συλλέγει η Wikipedia, το εν λόγω σύστημα υπογραμμίζει τη φτώχεια ως μείζον ζήτημα και ενθαρρύνει τις εταιρείες να πουλούν αγαθά και υπηρεσίες σε άτομα με χαμηλό εισόδημα ως λύση στη φτώχεια και ευκαιρία για καλύτερες υπηρεσίες Εκπαίδευσης, Υγείας και Απασχόλησης. Με άλλα λόγια, όταν πρόκειται για τον Καπιταλισμό, οι μέτοχοι έχουν την απόλυτη εξουσία και σκοπός τους είναι μόνο η μεγιστοποίηση των κερδών (η έκδοση χρέους για την πληρωμή μερισμάτων μπορεί να θεωρηθεί ως ισχυρή απόδειξη). Σε μια εποχή Περιεκτικού Καπιταλισμού, οι μέτοχοι στοχεύουν επίσης στα κέρδη, αλλά τώρα έχουν μια σημαντική ευθύνη για τους ανθρώπους και το Περιβάλλον. Η έννοια του Καπιταλισμού έχει τις ρίζες της σε μια ιδέα της ανθρώπινης φύσης που είναι εγγενώς εγωκεντρική και η αξία των αγαθών-υπηρεσιών προέρχεται από την εργασία. Ο Περιεκτικός Καπιταλισμός υπόσχεται ένα πιο «ανθρωπιστικό» πρόσωπο από πλευράς μετόχων και επιχειρηματιών.
Ο Περιεκτικός Καπιταλισμός δεν σημαίνει ύφεση. Η λέξη «Καπιταλισμός» παραμένει και, ακόμη και με άδικο τρόπο, το κεφάλαιο τείνει να συσσωρεύεται και να μεταφράζεται σε «ανάπτυξη» για οικονομολόγους και πολιτικούς. Η ιδέα D’Alisa (2014) για την από-ανάπτυξη φαίνεται μια ελκυστική εναλλακτική στα μάτια μου και μπορεί να είναι μια λύση: όχι να επεκτείνουμε την οικονομική ανάπτυξη με καλύτερη κατανομή, αλλά να από-αναπτύξουμε τις οικονομίες και να ζούμε απλούστερες ζωές, υπέρ της ισότητας και της Γης μας. Ωστόσο, σε αυτήν την εργασία που διαβάζετε αυτή τη στιγμή, ο Καπιταλισμός θεωρείται αναπόφευκτος. Ως αποτέλεσμα, αυτά τα δύο μοντέλα δεν μπορούν να συνδυαστούν και αντ’ αυτού προτιμάται ο Περιεκτικός Καπιταλισμός.
«Οικονομία του Ντόνατ» (Doughnut Economics) ως απάντηση στον Καπιταλισμό;
Η «Οικονομία του Ντόνατ» δεν μπορεί να αποτελέσει απάντηση στον Καπιταλισμό, καθώς η έννοια είναι περισσότερο ιδεολογική και λιγότερο πρακτική. Ωστόσο, η προσαρμογή των «Doughnut Economics» μπορεί επίσης να είναι μια επιλογή για να γίνει ο Καπιταλισμός πιο ήπιος.
Η ιδέα καταδεικνύει την ανάγκη για μια νέα εποχή στην οικονομική επιστήμη, όσον αφορά τις οικονομικές θεωρίες από τις κυβερνήσεις και τις αρμόδιες Αρχές, την αξιολόγηση της οικονομίας από τους ανθρώπους γενικότερα. Η θεωρία «Doughnut Economics» διασφαλίζει την ικανοποίηση των βασικών αναγκών (νερό, τροφή, ενέργεια, υγειονομική περίθαλψη, Εκπαίδευση κ.λπ.) για τους πολίτες και, ταυτόχρονα, τον απαραίτητο σεβασμό των ορίων του πλανήτη (planetary boundaries). Το εν λόγω οικονομικό μοντέλο ορίζει έναν «ασφαλή και δίκαιο χώρο για την ανθρωπότητα» μεταξύ των δύο χαρακτηριστικών που αναφέρθηκαν παραπάνω.
Η Kate Raworth (2017) εστιάζει σε επτά χαρακτηριστικά για να πετύχει τη μετάβαση σε αυτή τη νέα εποχή και προτείνει: να αλλάξετε τους τρέχοντες στόχους και να μεταβείτε στον κύκλο «Doughnut» (αντί να εστιάσετε στο ΑΕΠ, για παράδειγμα), να «δείτε τη μεγάλη εικόνα» (η ανάγκη για μια ενσωματωμένη οικονομία αντί για μια αυτοτελή αγορά), για να καλλιεργηθεί η ανθρώπινη φύση (να γίνουν κοινωνικά προσαρμοστικοί άνθρωποι), να εξοικειωθεί με τα συστήματα (από τη μηχανική ισορροπία στη δυναμική πολυπλοκότητα), να σχεδιάσει για να διανείμει (διανομή με σχεδιασμό και όχι αυτόματο μηχανισμό της τρέχουσας οικονομίας), να δημιουργήσει για να αναγεννηθεί (μια αναγέννηση κατά σχεδιασμό και όχι ένας αυτόματος μηχανισμός της τρέχουσας οικονομίας). Τέλος, η συγγραφέας προτείνει να είμαστε «αγνωστικιστές» για την ανάπτυξη. Από ό,τι έχω καταλάβει, η συγγραφέας θέλει να αναζητά συνεχώς νέους ορισμούς σχετικά με το τι είναι στην πραγματικότητα ανάπτυξη και απορρίπτει τις παραδοσιακές θεωρίες ότι η ανάπτυξη συνδέεται μόνο με την οικονομία.
Η συγγραφέας υιοθετεί τις αξίες του Amartya Sen για την οικονομία και την ευημερία και ασκεί έντονη κριτική στις τρέχουσες απόψεις για την οικονομία και τη σημασία της στις ανθρώπινες ζωές. Με άλλα λόγια, αυτές οι αξίες υποστηρίζουν ότι η οικονομική ανάπτυξη μπορεί να είναι ένα εργαλείο για την αύξηση της ευημερίας σε μια κοινωνία, αλλά σίγουρα δεν είναι αρκετό. Σε αυτό το πλαίσιο, η τεράστια συμβολή του Amartya Sen στην επιστήμη για την ευημερία των ανθρώπων, υπογραμμίζει τον υπερεκτιμημένο ρόλο της οικονομίας και του χρήματος στη ζωή μας.
Ο συγγραφέας υποστηρίζει την απομυθοποίηση της οικονομικής ανάπτυξης και νοιάζεται περισσότερο για την κοινωνία, υποστηρίζοντας την ανάγκη για νέους ορισμούς της «ανάπτυξης» (αγνωστικισμός ανάπτυξης)· αντιτίθεται στο επιχείρημα ότι το υψηλότερο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν οδηγεί σε ευημερία και οικονομική επιτυχία για την κοινωνία.
Ο ρόλος της Εκπαίδευσης
Η Εκπαίδευση είναι το κλειδί για να αλλάξει το τρέχον οικονομικό μοντέλο και να φέρει στην επιφάνεια τυχόν θετικά χαρακτηριστικά του Καπιταλισμού. Η Εκπαίδευση πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα για τις κυβερνήσεις και τους πολίτες, ωστόσο ο προϋπολογισμός που διατίθεται είναι πολύ μικρότερος από ό,τι θα έπρεπε, όπως υπογραμμίζεται στην Έκθεση GEM της UNESCO (2019). Είναι τουλάχιστον παράδοξο ότι σε έναν κόσμο όπου το κεφάλαιο αυξάνεται ραγδαία, οι κυβερνήσεις (ακόμη και πολλές δυτικές χώρες) δεν επιλέγουν να δώσουν μεγαλύτερη βαρύτητα στον βασικό πυλώνα της εξέλιξης: την Εκπαίδευση. Προκύπτει επείγουσα ανάγκη, να δαπανηθούν υψηλότερα ποσοστά του ΑΕΠ στην Εκπαίδευση παγκοσμίως.
Δυστυχώς, δεν έχουν όλες οι χώρες παγκοσμίως τις κατάλληλες εγκαταστάσεις, τον προγραμματισμό και τον προϋπολογισμό για να απολαύσουν ένα ανεπτυγμένο και δημιουργικό εκπαιδευτικό σύστημα. Ένας μεγάλος αριθμός εκπαιδευτικών συστημάτων χρησιμοποιεί τους παραδοσιακούς μη παραγωγικούς τρόπους μάθησης, όπως τα μοντέλα “Instrumental Education” (Freire, 2005) και “Banking Education” (Wals, 2012). Το μοντέλο “Banking Education” αντιπροσωπεύει ένα τυποποιημένο και μη δημιουργικό εκπαιδευτικό σύστημα, στο οποίο η γνώση χρησιμεύει μόνο ως εργαλείο για τους μαθητές να περάσουν σε ανώτερο επίπεδο σπουδών. Η Εκπαίδευση δεν θεωρείται ως βάση για τον τρόπο σκέψης και την προσωπικότητα κάθε μαθητή. Παρομοίως, το μοντέλο “Instrumental Education” αντιπροσωπεύει τον υπάρχοντα μη διαδραστικό τρόπο διδασκαλίας που χρησιμοποιείται ως εργαλείο για την αφύπνιση της περιβαλλοντικής συνείδησης των μαθητών, αλλά μέσω ενός τυπικού και καθορισμένου τρόπου διδασκαλίας. Αυτό το προκαθορισμένο περιεχόμενο λειτουργεί ως εμπόδιο για τους μαθητές και δεν τους αφήνει να προχωρήσουν στο επόμενο επίπεδο: την ικανότητα να σκέφτονται τον εαυτό τους, για το Περιβάλλον και τη δράση. Επιπλέον, ο Kahn (2010) υποστηρίζει ότι το τρέχον εκπαιδευτικό σύστημα αναπαράγει λάθος αξίες (όπως υπερκατανάλωση κ.λπ.) της σύγχρονης ζωής και εκπαιδεύει τους ανθρώπους μόνο ακαδημαϊκά και δεν εστιάζει στις αξίες και την κοινωνία.
Μια σοφή επιλογή για να μεταδώσουμε στα παιδιά τις αξίες της Βιώσιμης Ανάπτυξης είναι το μοντέλο «Problem-posing Education», το επόμενο επίπεδο στη θεωρία της Εκπαίδευσης του Freire (2005), στο οποίο εισάγεται ένα σημαντικό χαρακτηριστικό: η επικοινωνία. Η επικοινωνία οδηγεί στην αλληλεπίδραση μεταξύ δασκάλων και μαθητών και η Εκπαίδευση είναι επίσης ένα εργαλείο για τη βελτίωση των προσωπικοτήτων.
Θα πρέπει επίσης να εξετάσουμε το μοντέλο «emancipatory education» (Wals, 2012) ως επιλογή, το οποίο χαρακτηρίζεται από την αλληλεπίδραση μεταξύ δασκάλων και μαθητών και αποτελεί το επόμενο επίπεδο στη θεωρία του Wals (2012) για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Η διδασκαλία περιλαμβάνει αλληλεπίδραση και οι δάσκαλοι παρέχουν ερεθίσματα στους μαθητές να δράσουν, να κάνουν τις σωστές αλλαγές στη ζωή τους και να δημιουργήσουν ένα πιο βιώσιμο μέλλον.
Δάσκαλοι και καθηγητές πρέπει να καταστρώσουν σχέδια για να αυξήσουν την ενσυναίσθηση των μαθητών για τη Βιωσιμότητα, μέσω μαθημάτων για την Αειφορία ή μέσω ενός υπάρχοντος μαθήματος που επικεντρώνεται σε Περιβαλλοντικά ή Κοινωνικά θέματα, ο δάσκαλος μπορεί να οργανώσει δραστηριότητες. Για παράδειγμα, οι εθελοντικές δραστηριότητες θα πρέπει να οργανώνονται παράλληλα με τις θεωρητικές διαλέξεις. Το μάθημα θα πρέπει να είναι διαδραστικό, να ενσωματώνει συζητήσεις μεταξύ καθηγητών και μαθητών, αλλά ταυτόχρονα και μεταξύ μαθητών. Οι δάσκαλοι πρέπει να ενημερώνουν τους μαθητές και να παρέχουν αξιόπιστα δεδομένα για κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα, για να τους κάνουν να κατανοήσουν γιατί η Βιωσιμότητα αποτελεί τη σοφή επιλογή για τους ίδιους και ολόκληρη την κοινωνία.
Επιπλέον, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη την Ενδο-εταιρική Εκπαίδευση. Εάν η Εκπαίδευση στα σχολεία είναι η βάση για τη δημιουργία μιας προσωπικότητας που να είναι ευαίσθητη σχετικά με τη Βιωσιμότητα, η Ενδο-εταιρική Εκπαίδευση είναι το κλειδί για την αλλαγή της νοοτροπίας των επιχειρηματιών και των εργαζομένων που απορρίπτουν τις αξίες της Βιωσιμότητας. Η Ενδο-εταιρική Εκπαίδευση είναι ένας δρόμος για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και τα Περιβαλλοντικά, Κοινωνικά Κριτήρια και Κριτήρια Διακυβέρνησης (ESG) και μπορεί να ενθαρρύνει τους εργαζόμενους να είναι πιο ευαίσθητοι σχετικά με τις κοινωνικές ανισότητες και το Περιβάλλον, να επικεντρώσουν τις επενδύσεις σε «πράσινα» περιουσιακά στοιχεία και βιώσιμες στρατηγικές, να αμφισβητήσουν τον ανθρωποκεντρισμό, να μετατρέψουν τον τρόπο ζωής τους σε πιο βιώσιμο. Όπως τονίζουν οι Maqbool και Zameer (2018), η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως προαιρετική δραστηριότητα, αλλά να ενσωματώνεται στη μακροπρόθεσμη επιχειρηματική στρατηγική. Όταν η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη «ενσωματώνεται εύστοχα στις επιχειρηματικές λειτουργίες, τόσο ο κοινωνικός όσο και ο οικονομικός στόχος γίνεται ευκολότερος και έχει ως αποτέλεσμα καλύτερες οικονομικές επιδόσεις» (σελ. 91).
Επίλογος
Ο Καπιταλισμός μπορεί να είναι τόσο καταστροφικός όσο και χρήσιμος όταν πρόκειται για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Το τεράστιο πρόβλημα του σύγχρονου κόσμου είναι η διανομή. Δεν πρέπει να δεχθούμε ότι η ανθρωπότητα κατάφερε να δημιουργήσει ασύλληπτο πλούτο αλλά δεν έχει καταφέρει ακόμη να λύσει τα προβλήματά της. Δεν πρέπει να αποδεχόμαστε τους άπληστους και ένα σύστημα που τους ανταμείβει.
Η ανάπτυξη ξεκινά με την προσωπική ανάπτυξη των οριζόντων για κάθε άτομο και φτάνει στην ευημερία όλου του κόσμου, μέσω της ισότητας, των ευκαιριών, της Ελευθερίας και, τέλος, της καλής οικονομικής κατάστασης. Η ανάπτυξη είναι πέρα από τα χρήματα, πέρα από τον πλούτο.
Σκοπός είναι να χρησιμοποιήσουμε το κεφάλαιο για να βελτιώσουμε τον κόσμο και, ταυτόχρονα, να τερματίσουμε οριστικά το αρνητικό αποτύπωμα του συστήματος στη Γη και στους ανθρώπους.
Η Εκπαίδευση αποτελεί αναμφισβήτητα το κλειδί για την αλλαγή της νοοτροπίας των ανθρώπων και τη δημιουργία μιας πιο βιώσιμης μορφής Καπιταλισμού ή ενός νέου οικονομικού μοντέλου από την αρχή.
Βιβλιογραφία
Berglund, T., & Gericke, N. (2016). Separated and integrated perspectives on environmental, economic, and social dimensions–an investigation of student views on sustainable development. Environmental Education Research, 22(8), 1115-1138.
Britannica. Capitalism. https://www.britannica.com/topic/capitalism
Bull, B., & Miklian, J. (2019). Towards global business engagement with development goals? Multilateral institutions and the SDGs in a changing global capitalism. Business and Politics, 21(4), 445-463.
Business Insider. “‘Money talks’: A $1.2 trillion fund manager is about to pull investment from companies that won’t act on climate change”, https://www.businessinsider.nl/legal-and-general-helena-morrisey-on-climate-change-2018-4/
Chakrabarty, D. (2014). Climate and Capital: On Conjoined Histories. Critical Inquiry, 41: 1-23.
C.K. Prahalad (2005). The Fortune at the Bottom of the Pyramid: Eradicating Poverty Through Profits, Wharton School Publishing.
D’Alisa, Demaria, Kallis Eds. (2014). Degrowth – a vocabulary for a new era. Routledge. Earthscan. E-book at GU-UB.
Freire, P. (2005). Pedagogy of the oppressed. New York: Continuum.
Hendrikse, R. P., & Sidaway, J. D. (2010). Neoliberalism 3.0. Environment and Planning A, 42(9), 2037-2042.
Kahn, R. 2010. Critical Pedagogy, Ecoliteracy, & Planetary Crisis: The Ecopedagogy Movement. New York: Peter Lang.
KPMG. Embedding ESG into banks’ strategies. https://home.kpmg/xx/en/home/insights/2020/05/embedding-esg-into-banks-strategies.html
Maqbool, S., & Zameer, M. N. (2018). Corporate social responsibility and financial performance: An empirical analysis of Indian banks. Future Business Journal, 4(1), 84-93.
Peck, J. (2010). Zombie neoliberalism and the ambidextrous state. theoretical criminology, 14(1), 104-110.
Raworth, K. 2017. Doughnut economics: Seven Ways to Think Like a 21st-Century Economist. Cornerstone. Oxford.
Seghezzo, L. (2009). The five dimensions of sustainability. Environmental politics, 18(4), 539-556.
Smith, A. (1950). An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations,(1776).
Stewart-Sicking, J. (2011). Virtues, Values, and the Good Life: Alasdair MacIntyre’s Virtue Ethics and Its Implications for Counseling, Wiley Online Library.
UNESCO (2019). GEM Report. https://gem-report-2019.unesco.org/chapter/finance/
United Nations (1990). Human Development Report 1990.
Wals, A. (2012). Learning our way out of unsustainability: The role of environmental education. The Oxford handbook of environmental and conservation psychology, 628-644.
Warlenius, R., Pierce, G., & Ramasar, V. (2015). Reversing the arrow of arrears: The concept of “ecological debt” and its value for environmental justice.
Wikipedia. “Inclusive Capitalism”, https://en.wikipedia.org/wiki/Inclusive_capitalism#cite_note-13
World Wide Fund for Nature (WWF). (2016). Living planet report 2016. Risk and resilience in a new era.
www.bankingnews.gr
Σχόλια αναγνωστών